|
درست 60 سال پیش، 27 مهر 1323، سرودی متولد شد که در طول شش دهه پس از آن عملا به ترجمان وطن دوستی ایرانیان تبدیل شد. در واقع استفاده از عنصر فرهنگی و در اینجا موسیقی، به مثابه حربه ای برای مبارزه، اعتراض و حرکتی بود که از نهضت مشروطیت آغازیدن گرفت و در دهه های پرتب و تاب قرن اخیر بارها خود را نشان داد. تصنیف معروف از خون جوانان وطن ساخته عارف قزوینی را می توان نخستین نمونه از آثار موسیقایی با گرایش میهنی قلمداد کرد. وجه مشخصه تمام آثار ملی، میهنی و حماسی در حوزه موسیقی، پیدایش بسترهای مناسب برای آفرینش هنری است، به طوریکه همان آثار در شرایط معمولی امکان وجود نمی یافتند.
بر این اساس سوم شهریور سال 1320 خورشیدی، سرآغاز تحولات عمیق در تمام شئون زندگی ایرانیان می شود. ارتش سه کشور متفق در جنگ جهانی دوم، طبق یک نقشه از پیش تعیین شده و پنهانی، خاک ایران را از شمال و جنوب مورد تعرض نظامی قرار می دهند و این در حالی است که دولت ایران، بارها موضع بی طرفی خود را به طرفین جنگ اعلام کرده است. در فاصله چند روز نقاط مهم کشور از جمله پایتخت به صحنه ای برای رژه چکمه پوشان روس، انگلیس و آمریکا تبدیل می شود؛ صحنه ای که برای هر ایرانی غیرتمند دردآور و خفت بار است. آنان که اسلحه ای در دست دارند و برای دفاع از خاک میهن منتظر بخشنامه نیستند، مختصر مقاومتی می کنند. گرچه تلاش پراکنده و ضعیف آنها در مقابل ارتش مجهز متفقین راه به جایی نمی برد. کمی این سوتر و در قلب پایتخت، اهل فرهنگ و هنر نیز دست کمی از سربازان مرزی ندارند و به همان مقدار از اشغال نظامی کشور تلخ کامند، پس دست به اسلحه خود می برند و حماسه ای جاودان خلق می شود. شادروان دکتر حسین گل گلاب ترانه سرای معروف و زنده یاد روح الله خالقی آهنگساز نامی در فضای دردآلود اشغال میهن، می سازند و می سرایند: ای ایران، ای مرز پرگهر ای خاکت سرچشمه هنر دور از تو اندیشه بدان پاینده مانی تو جاودان شرایط ویژه کشور در سال های پس از شهریور 1320، مجال بروز به ای ایران را نمی دهد تا اینکه 27 مهر 1323 در تالار دبستان نظامی - دانشکده افسری فعلی - کنسرت انجمن موسیقی ملی به رهبری خالقی برگزار می شود و ای ایران از بطن مادر هنر به یاری فرزندان ایرانی بیرون می آید تابلکه قدری از آثار مخرب تجاوز کمرنگ شود. خالق آهنگ، زنده یاد خالقی می گوید: در آن وقت کشور ما را قوای انگلیس، روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بین الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی شد، زیرا وضع آماده نبود، ولی آهنگ و شعر این سرود، احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصا در مقابل خارجیان که در آن مجلس کنسرت بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه ای بود که به طور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده میهمان ما بودند، زده شد. برخلاف غالب آثار ماندگار که گذر زمان مهر ماندگاری بر آنها می زند، ای ایرانکه رنگ اعتقاد یکتا پرستانه ایرانیان رادرخود داردخیلی زود و در همان روز تولدش معروف و ماندگار شد. چنانکه روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران می نویسد؛ آهنگ این سرود با آن همه تاثیر موجب شد که وزیر فرهنگ، هیات نوازندگان را به مرکز پخش صدا فرستاد و صفحه ای از این سرود ضبط شد تا همه روزه از رادیو تهران پخش شود.از آن پس ای ایران به زمزمه همیشگی ایرانیان تبدیل شد و در بزن گاه های مختلف خود را نشان داد. ویژگی کلام سرود چه از نظر مفهوم و چه از نظر روانی اشعار به همه گروه های سنی این امکان را می داد که دست کم، بند اول آن را به خاطر بسپارند چنانکه به جرات می توان گفت این تنها شعر و سرودی است که میلیون ها ایرانی آن را در حافظه خویش ثبت کرده اند. به همین دلیل در فرصت های مختلف، یکی از تقاضاهای شنوندگان از رادیو و تلویزیون، پخش سرود ای ایران است. ارکستر موسیقی ملی به رهبری فرهاد فخرالدینی هم در یک پیمان نانوشته ملزم به اجرای چندین باره این سرود شده است، چنانکه رهبر ارکستر می گوید: وقتی مردم در پایان کنسرت ها، اجرای سرود را درخواست می کنند، ما نمی توانیم اجرا نکنیم. زنده یاد خالقی در مقدمه سرود، هنرمندانه از یک تم انگاره بختیاری بهره برده است، به طوریکه تشخیص آن بسیار دشوار می کند. نگاهی به کارنامه هنری وی نیز میزان آشنایی و علاقه مندی او به موسیقی بختیاری را نشان می دهد. استفاده از نغمات موسیقی نواحی ایران در موسیقی شهری، امروزه امری متداول است، ولی کمتر کسی می تواند نسخه ای متفاوت و برگرفته از آهنگ های بومی را ارایه دهد و معمولا عین آهنگ رایج در یک منطقه با ارکستری شهری اجرا می شود. استفاده از فواصل پرشی چهارم و پنجم، در کنار ریتم پر تب و تاب، هیجان سرود را تضمین می کند. علاوه بر این به کار گرفتن فاصله پرشی ششم نیز بدعتی در موسیقی ایرانی به حساب می آید. نحوه تلفیق شعر و آهنگ در بیان مفهوم و ایجاد ارتباط با شنونده حرف نخست را می زند. برای نمونه آنجا که شعر از نظر مفهومی دشمن را مورد خطاب قرار می دهد، آهنگ نیز به نقطه اوج می رود تا خطاب قرار دادن دشمن توام با فریاد باشد.
ای دشمن ار توسنگ خاره ای من آهنم
جان من فدای خاک پاک میهنم بهره گیری از تکنیک دو صدایی و سازگار با موسیقی ایرانی، نفوذ کلام را قوت می بخشد. یعنی وقتی گروه کر مردان مصرع ای دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم را سر می دهند، پیش از آنکه هجای دوم آهنم ادا شود، گروه کر زنان همان مصرع را با تغییری اندک چنین آغاز می کنند دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم. از نظر جامعه شناسی و توجه به اینکه وطن برای زن و مرد ارزش یکسانی دارد و در مقوله دفاع از وطن، زنان پا به پای مردان و به تبع آنان حرکت می کنند، زیبایی سرود بیش از پیش خودنمایی می کند، اما وقتی نوبت به مصرع پایانی بیت آخر می رسد، زن و مرد به طور همصدا و همزمان صدا سر می دهند: پاینده باد خاک ایران ما نزدیک به 30 سال پیش از تولد ای ایران، عارف قزوینی چند تصنیف ملی میهنی ساخته بود و از این منظر ای ایران اولین نبود، اما ریتم تند و حماسی آن در مقایسه با آثار عارف که دارای ریتمی آرام و نوحه وار بودند، جلای دیگری به آن داد و حتی نسل پس از خالقی نیز خواسته و ناخواسته از سرود ماندگار او الهام گرفتند. اعضای کانون چاووش در فاصله سال های 56 تا 59 باخلق آثار حماسی و انقلابی، خاطره ای ایران خالقی را در اذهان زنده کردند و این در حالی بود که تاثیر پذیری آنها از کار خالقی به ویژه در خصوص ریتم کاملا مشهود بود. ای ایران بی گمان گفتنی های زیادی دارد. اینکه دقیقا در چه مقطعی ساخته شد؟ آیا پیش از آن، ذهنیتی برای این کار وجود داشت؟ دکتر گل گلاب، و روح الله خالقی چگونه با هم همکاری می کردند؟ چه کسی پیشنهاد آن را داده بود؟ و بسیاری پرسش های دیگر که برای نسل حاضر و نسل های بعد ممکن است پیش بیاید. شاید بازماندگان این دو بزرگوار بتوانند در این خصوص کمکی بکنند. آنچه مسلم است ای ایران حاصل عشق و ایران دوستی چند هنرمند پاک سیرت بود که در فضایی ویژه، مجال بروز یافت و بر مصداق آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند، بر دل ها نشست. یافتن رمز توفیق آن کاری چند جانبه است وحوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی، روانشناسی و... را در می نوردد، اما از نگاه شعر و موسیقی شاید بتوان این موارد را بر شمرد. مشخصات شعر ۱- سلیس و روان و به دور از واژگان دشوار که تقریبا تمام گروه های سنی قادر به درک مفاهیم آن هستند. ۲- توصیف مفهوم و زیبایی های عنصروطن که به طور طبیعی برای شهروندان هر کشوری دلپذیراست. ۳- دوری از هر گونه گرایش سیاسی، مذهبی و قومی. مشخصات آهنگ ۱- ریتم دو چهارم با سرعت نسبتا زیاد که حالتی بسیار حماسی دارد و رژه سربازان را تداعی می کند. ۲-گردش زیبای نغمات در فواصل دستگاه شور و آواز دشتی که برای گوش های ایرانی جذبه زیادی دارد. زنده یاد خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران به فراگیر بودن دستگاه شور و علاقه وافر ایرانیان به آن اشاره کرده است. ۳- تلفیق درست واژه ها با نغمات موسیقی بی آنکه به هم بریزد یا ادای کلام نامفهوم باشد. به نقل از روزنامه همشهری ۲۷ مهر ۱۳۸۳ | ||||||
